Persbericht
Natuurrampen vaak gevolg van maatschappelijk falen
Rampen zijn alledaags en geen uitzondering op het ‘normale leven’. Ze treden op in wisselwerking met de samenleving, maar met de ‘natuur’ heeft een ‘natuurramp’ meestal niet veel te maken. Rampen zijn eerder het gevolg van verkeerde (overheids)beslissingen en ingrepen in de natuur. Dat stelt prof. Georg Frerks in zijn afscheidsrede op 9 oktober als hoogleraar Rampenstudies aan Wageningen University.
Rampen zijn een veelvuldig voorkomend verschijnsel dat een aanzienlijk deel van de wereldbevolking treft. Veel mensen zijn het slachtoffers van foute beslissingen over de locatie van nederzettingen, gebrekkig opvolgen van voorschriften, corruptie of wanbeheer van natuurlijke hulpbronnen, stelt prof. Frerks in zijn rede ‘Rampen in het leven van alledag, het alledaagse leven van rampen’. Zo kan excessieve houtkap in de bovenstroom van rivieren overstromingen en aardverschuivingen veroorzaken. Orkaan Mitch had een grote impact op nederzettingen op hellingen die daar waren verrezen door ongecontroleerde stadsuitbreiding en grondspeculaties. Hongersnood kan soms beter verklaard worden vanuit overheidsbeleid en andere economische gegevens dan uit neerslagdata of zelfs de beschikbaarheid van voedsel. “Rampen zijn dus geen incidenten”, concludeert prof. Frerks, “ze kunnen beter worden beschouwd als processen van maatschappelijke ontwikkeling en menselijk ingrijpen in de natuur.”
Ene ramp kan tot de volgende leiden
De technocratische manier om naar rampen te kijken als een natuurlijk fenomeen is inmiddels gedateerd. Rampen zijn uitingen in een complexe wereld, waardoor een ramp op het ene terrein onmiddellijk doorwerkt op andere terreinen zoals bleek bij de kernramp na de aardbeving en tsunami in Japan. Daarnaast is de samenleving zelf steeds ingewikkelder geworden, verkokerd, stroperig in besluitvorming en gebrekkig in coördinatie, waardoor een effectieve respons op rampen wordt belemmerd. Ook kunnen rampen zichzelf versterken, waardoor de ene crisis leidt tot een volgende. Rampen ondermijnen de veerkracht van de samenleving en van individuen die daarna gevoeliger worden voor een volgende tegenslag.
Van kwetsbaarheid naar veerkracht
Tegenwicht van kwetsbaarheid voor rampen is veerkracht: in hoeverre is een persoon, huishouden, gemeenschap of samenleving of zelfs een land in staat is om rampen te weerstaan en te boven te komen? Veerkracht houdt onder meer in dat slachtoffers van een ramp zelf de nodige capaciteiten hebben om hun leven weer op de rails te krijgen. Zij zijn niet louter slachtoffer, maar zijn in staat zichzelf en nabije getroffenen te helpen, lering te trekken uit vorige ervaringen en zichzelf verder te ontwikkelen en aan te passen. “Of veerkracht een werkelijk middel is om rampenresistentie te bevorderen is nog wel onderwerp van wetenschappelijke discours”, aldus prof. Frerks, “omdat de neo-liberale staat er wel erg gemakkelijk van uitgaat dat iedereen even veerkrachtig is en zo de verantwoordelijkheden en lasten op de samenleving lijkt af te wentelen.”
Rampencultuur
Sommige samenlevingen zijn zodanig vatbaar voor rampen dat deze mede de organisatie van de samenleving hebben bepaald en ook in de lokale cultuur hebben doorgewerkt. Paalwoningen in overstromingsgebieden en het zaaien van gewassen op verschillende tijden in het seizoen zijn daarvan enige voorbeelden. Frerks bespreekt uitgebreid het ontstaan van een lokale rampencultuur in het Maasgebied van Zuid-Limburg door de regelmatige overstromingen van de Maas. De vanzelfsprekende omgang met rampen als onderdeel van de lokale identiteit en subcultuur kan zo een adequaat antwoord zijn van de getroffenen van een ramp zelf, en moet worden verwerkt in de bredere aanpak van rampen, aldus prof. Frerks.